Delta 5/2024

Niebo w maju

Nadejście maja oznacza, że Słońce dotarło już prawie do szczytu swojej rocznej drogi po niebie, dni są długie, a noce krótkie. 20 dnia miesiąca Słońce przekroczy równoleżnik \(20^{\circ}\) deklinacji i od tego momentu do trzeciej dekady lipca jego położenie na niebie zmieni się tylko o \(3{,}5^{\circ}{,}\) z kulminacją 20 czerwca, w dniu przesilenia letniego.

W tym miesiącu zaczyna się sezon na dwa zjawiska widoczne tylko latem. Są to obłoki srebrzyste i łuk okołohoryzontalny. Obłoki srebrzyste to wysoko zawieszone w atmosferze chmury typu cirrus, oświetlone przez schowane płytko pod horyzontem Słońce. Natomiast łuk okołohoryzontalny (więcej o nim na angielskiej stronie: www.atoptics.co.uk/cha2.htm) to mała, lecz intensywna tęcza \(46^{\circ}\) na południe od Słońca, na niebie zasnutym cienkimi chmurami. Do tego zjawiska może dojść tylko wtedy, gdy wysokość Słońca nad horyzontem przekracza \(58^{\circ}{,}\) co na naszych szerokościach geograficznych ma miejsce tylko od końca maja do końca lipca.

Księżyc 1 maja przejdzie przez ostatnią kwadrę, a tydzień później – przez nów, stąd przez kilka pierwszych dni miesiąca można go dostrzec o świcie nisko nad południowo-wschodnią częścią nieboskłonu. Obserwacje Księżyca są trudne, ponieważ ekliptyka o tej porze doby wiosną tworzy mały kąt z horyzontem, a ponadto Srebrny Glob znajduje się kilka stopni pod nią.

Jedynym wartym odnotowania zjawiskiem związanym z Księżycem w tym czasie jest zakrycie świecącej z jasnością obserwowaną \(+4{,}5^m\) gwiazdy \(\varepsilon\) Cap, 2 maja. Tego ranka Srebrny Glob pokaże tarczę oświetloną w \(43\%\) i około godziny 4:30, 1,5 godziny po swoim wschodzie, minie tę gwiazdę w małej odległości. Zakrycie da się dostrzec jedynie na bardzo małym obszarze naszego kraju – w Bieszczadach, na południowy wschód od Sanoka.

Jak co roku w dniach 5–6 maja maksimum aktywności osiągają meteory z roju \(\eta\)-Akwarydów. Są to szybkie i jasne meteory. Ich prędkość zderzenia z atmosferą wynosi \(66\mbox{ }km/s\) i często pozostają po nich długo trwające smugi. W maksimum aktywności można spodziewać się około 50 zjawisk na godzinę. W tym roku maksimum jest przewidywane 5 maja, około godziny 23 naszego czasu. W Polsce 6 maja rano można spodziewać się mniej więcej \(20\%\) tej aktywności, ale i tak warto udać się na ich obserwacje. Radiant roju znajduje się nieco ponad \(1^{\circ}\) pod gwiazdą \(\zeta\mbox{}1\) Aqr i około godziny 3:30 zajmuje pozycję na wysokości \(10^{\circ}\) nad wschodnim horyzontem. W obserwacjach nie przeszkodzi bliski już nowiu Księżyc.

Srebrny Glob na wieczorne niebo powróci już 8 dnia miesiąca. Nów nastąpi przed godziną 5:30, a 15 godzin później, 30 minut po zachodzie Słońca można próbować dostrzec bardzo cienki sierp naturalnego satelity Ziemi, zawieszony na wysokości \(5^{\circ}{,}\) blisko punktu NW horyzontu. Niezbędna jest do tego jednak bardzo dobra przejrzystość powietrza. Przyda się także lornetka lub teleskop z małym powiększeniem i dużym polem widzenia, ponieważ sierp Księżyca pokaże wtedy fazę \(0{,}5\%{,}\) i może nie udać się go odnaleźć bez pomocy przyrządów optycznych. Jest to jedna z lepszych, jeśli nie najlepsza okazja w tym roku na dostrzeżenie księżycowej tarczy w ekstremalnie małej fazie. W odległości \(4^{\circ}\) na godzinie 7 względem Księżyca znajdzie się planeta Jowisz, ale nie będzie raczej możliwe dostrzeżenie jej nawet przez teleskop.

W kolejnych nocach Srebrny Glob stanie się ozdobą wieczornego nieba, bardzo ładnie prezentując tzw. światło popielate, czyli swoją nocną stronę, oświetloną światłem słonecznym odbitym od Ziemi. Warto pamiętać, że fazy Księżyca widzianego z Ziemi i Ziemi widzianej z Księżyca uzupełniają się do pełni. Jeśli zatem na Ziemi Księżyc jest bliski nowiu, to na Księżycu Ziemia jest bliska pełni i odwrotnie. Dodatkowo atmosfera naszej planety odbija w przestrzeń kosmiczną dużo więcej padającego nań promieniowania niż pozbawiona atmosfery powierzchnia Księżyca. Ziemia ma też ponad 3-krotnie większą średnicę. To wszystko sprawia, że na księżycowym niebie świeci ona znacznie jaśniej niż Księżyc na naszym. Stąd nie należy się dziwić, że jeśli Srebrny Glob jest w fazie sierpa, to jego nocna strona jest dobrze widoczna gołym okiem.

Dostrzeżenie Księżyca nie sprawi już kłopotu 9 maja. Godzinę po zachodzie Słońca zajmie on pozycję na wysokości \(9^{\circ}\) i w takiej samej odległości od Aldebarana, najjaśniejszej gwiazdy Byka, widocznej na godzinie 7 względem niego. Sierp Księżyca urośnie do tego czasu do \(4\%.\) Dobę później faza Srebrnego Globu zwiększy się do prawie \(9\%\) i dotrze on do gwiazdy El Nath, drugiej co do jasności gwiazdy Byka. Oba ciała niebieskie przedzieli dystans \(2{,}5^{\circ}.\)

11 i 12 maja Srebrny Glob odwiedzi gwiazdozbiór Bliźniąt. Najpierw jego tarcza w fazie \(16\%\) pokaże się \(3^{\circ}\) od Mebsuty, gwiazdy 3. wielkości, oznaczanej na mapach nieba grecką literą \(\varepsilon.\) Następnie Księżyc zwiększy fazę do \(24\%{,}\) docierając na odległość \(3^{\circ}\) od Polluksa, najjaśniejszej gwiazdy Bliźniąt. 13 maja księżycowa tarcza przejdzie przez środek gwiazdozbioru Raka, zwiększając fazę do \(34\%\) i świecąc \(4^{\circ}\) na północ od M44, widocznej na ciemnym niebie gołym okiem gromady otwartej gwiazd. 15 maja zaś Księżyc osiągnie I kwadrę, świecąc na linii łączącej Regulusa, najjaśniejszą gwiazdę Lwa, z gwiazdą \(\eta\) Leonis, \(3^{\circ}\) na północ od pierwszej z wymienionych gwiazd.

Między I kwadrą a pełnią warto odnotować spotkanie Księżyca ze Spiką, najjaśniejszą gwiazdą Panny, 20 i 21 maja. Do tego czasu jego faza przekroczy \(90\%\) i najpierw jego tarcza pokaże się \(6^{\circ}\) na północny zachód, drugiej zaś nocy – \(6^{\circ}\) na południowy wschód od Spiki.

Pełnia Księżyca przypada 23 maja po południu naszego czasu, stąd zarówno w nocy z 22 na 23, jak i z 23 na 24 maja jego tarcza pokaże praktycznie fazę \(100\%.\) Drugiej z wymienionych nocy Srebrny Glob wzejdzie w towarzystwie Antaresa, najjaśniejszej gwiazdy Skorpiona. Tuż po wschodzie obu ciał niebieskich przed godziną 23 dystans między nimi przekroczy \(3^{\circ}{,}\) by do rana zmniejszyć się do \(1{,}5^{\circ}.\) Srebrny Glob 26 maja rano spotka się z jaśniejszą od \(3^m\) gwiazdą Strzelca, Kaus Meridianalis, oznaczanej na mapach nieba grecką literą \(\delta.\) Około godziny 2 oba ciała niebieskie przedzieli dystans \(30'.\) \(5^{\circ}\) pod tą parą znajdzie się jaśniejsza o \(1^m\) gwiazda Kaus Australis, czyli \(\varepsilon\) Sgr.

30 maja Księżyc przejdzie przez ostatnią kwadrę, a ostatniego poranka miesiąca spotka się z powracającą na niebo planetą Saturn, do której zbliży się na \(4^{\circ}.\) Szóstej planety od Słońca można szukać w trzeciej dekadzie maja nisko nad wschodnią częścią nieboskłonu, świecącej z jasnością \(+1{,}2^m.\) W tym i przyszłym sezonie obserwacyjnym warto zwrócić uwagę na tę planetę o tyle, że w marcu przyszłego roku (pechowo, bo akurat wtedy znajdzie się ona w koniunkcji ze Słońcem) Ziemia przejdzie przez płaszczyznę pierścieni Saturna, a zatem znikną one w małych teleskopach i Saturn zacznie przypominać Jowisza. Tak samo jak na Jowiszu, na tarczy Saturna również będą pojawiać się cienie jego wszystkich księżyców, a także sami ich właściciele. W maju i czerwcu stosunek małej do wielkiej półosi elipsy pierścieni osiągnie tegoroczne minimum \(0{,}03.\) Jesienią urośnie on do \(0{,}09{,}\) ale potem znów zacznie się zmniejszać.